سازمان وکالت
سازمان وکالت، شبکه‌ای ارتباطی متشکل از امام معصوم(ع) و عده‌ای از شیعیان نزدیک و وفادار به امام(ع) که تقریبا همزمان با روی کار آمدن بنی عباس (۱۳۲ق.) و عصر امام صادق(ع) تأسیس، و با فرارسیدن عصر غیبت کبرا و وفات علی بن محمد سمری آخرین سفیر امام عصر علیه‌السلام (۳۲۹ق) منحل شد. این سازمان نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای در پیشبرد اهداف امامان معصوم علیهم السلام داشته است. ساختار و شالودۀ این سازمان به ظاهر برای جمع‌آوری و تحویل وجوه شرعی و پاسخگویی به مسائل و شبهات شیعیان به وجود آمد. کتاب سازمان وکالت به این موضوع پرداخته است.
علل تشکیل
- بسط و گسترش مکتب اهل بیت، گستردگی سرزمین‌های اسلامی و پراکندگی جمعیت شیعه و دشواری رفت و آمد و مواصلات از یک سو و نیاز مبرم شیعیان به راهنمایان مورد اعتماد جهت رفع شبهات و نیازهای عقیدتی و فقهی در دنیای آن روز که مملوّ از خطوط و جریان‌های رنگارنگ سیاسی و مذهبی بود.
- پیدایش سازمان وکالت همزمان با روی کار آمدن بنی عباس می‌تواند گویای این نکته باشد که سیاست سرکوب و خفقان بنی عباس و برخورد خشن آنان با علویان، به ویژه ائمه معصوم علیهم السلام و پیروانشان، نیز نقش زیادی در پیدایش این تشکیلات به ویژه در کم و کیف این شبکه داشته است؛ چرا که ائمه علیهم السلام در چنین شرایطی نمی‌توانستند به راحتی با شیعیان رابطه برقرار کنند و ایشان را به حضور بپذیرند. پذیرش شیعیان از سوی ائمه و حتی صرف اطلاع حکومت از اعتقاد افراد به تشیع، در بسیاری موارد برای شیعیان خطر جانی و حداقل ضرر مالی در پی داشت؛ همچنان که این امر برای ائمه علیهم السلام نیز بدون دردسر نبود. در این جو خفقان و سرکوب، شبکه وکالت که در بین ایشان شخصیت‌های برجسته علمی و مورد اعتماد نیز حضور داشتند، می‌توانست درصد زیادی از ضایعه عدم امکان دسترسی مستقیم و سهل به محضر ائمه را جبران کند.
- جمع آوری سهم امام و سادات خمس و هدایا و نذورات و رساندن آن به دست امام و یا صرف آن در موارد تعیین‌شده از سوی امام و نیز اداره مستغلات موقوفه ائمه(ع).
- در پیش بودن عصر غیبت و لزوم ایجاد آمادگی ذهنی و عملی در میان جامعه شیعه و انس و الفت دادن آنان با دوران غیبت تامه.
وظایف وکلا
- نقش مالی، یا دریافت وجوه شرعی; همچون خمس، زکات، نذر و یا هدایای شیعیان و تحویل آنها به امامان شیعه(ع) و مصرف آنها در مواردی همچون: مصرف بر ضد حاکمیت عباسی، و رفع نیازهای اقتصادی امامان(ع) و شیعیان نیازمند.مدیریت معصومانه ومدبرانه امامان معصوم(ع) در این زمینه گاه موجب سردرگمی حاکمان جور و تحیرشان شده است. نمونه ای از آن دستور امام زمان (ع) در مقطعی به وکلا مبنی بر نگرفتن وجوهات و اظهار بی خبری و بی اطلاعی کردن از ارتباط با امام زمان(ع) است که باعث سردر گمی جاسوس های وخیر چین های مخفی حکومت شد.
- نقش ارتباطی بین مناطق شیعه نشین و مراکز استقرار ائمه(ع)، به وسیله نامه، ملاقات حضوری، پیک و قاصد و یا طرق خارق العاده.
- نقش علمی و ارشادی نسبت به شیعیان، به ویژه در جریان انتقال امامت به امام بعدی.
- نقش سیاسی و مبارزاتی بر ضد حاکمیت عباسی از طریق فعالیت مخفیانه‌ای که به انسجام و تقویت شیعیان و امامان آنها می‌انجامید.
- نقش اجتماعی و خدماتی نسبت به ائمه(ع) و شیعیان، از طریق حضور در میان شیعیان و رفع نیازها و مشکلات ایشان.
- نقش مبارزاتی بر ضد منحرفان و مدعیان دروغین وکالت و بابیت برای ائمه(ع) که به ویژه در آستانه عصر غیبت و در این عصر، رو به فزونی نهادند.
- نقش حفاظتی نسبت به امامان و شیعیان.
- نقش تمهیدی نسبت به ورود شیعه به عصر غیبت.
مراحل و دوره‌ها
- مرحله اول، آغاز و شکل‌گیری سازمان: این مرحله از زمان امام صادق(ع) و در خلال سال‌های ۱۲۵-۱۳۷ق شروع شد.
- مرحله دوم، انسجام سازمان و گسترش فعالیت آن: این مرحله از زمان امام کاظم(ع) آغاز شد و آن حضرت به بسط و گسترش سازمان اقدام کرد. این روند تا پایان دوره امامت امام جواد(ع) ادامه یافت.
- مرحله سوم، تکامل سازمان: با وجود جو خفقان در زمان امامَین عسکریین(ع) و تحت نظر قرار داشتن این دو امام، آنها توانستند روند تکاملی سازمان را ادامه دهند و آن را برای ورود شیعیان به عصر غیبت امام دوازدهم آماده کنند.
- مرحله چهارم، اوج فعالیت: اوج فعالیت سازمان وکالت در عصر غیبت صغرا (۲۵۵-۳۲۹ق) است. در این مرحله، به علت عدم حضور امام دوازدهم(عج)، نواب چهارگانه در رأس سازمان قرار گرفته و واسطه بین امام(ع) و سایر وکلا بودند.
- مرحله پنجم، پایان کار سازمان: با شروع غیبت کبرا و صدور توقیع آخر امام دوازدهم(ع) و مرگ نایب چهارمِ امام (علی‌بن‌محمد سمری) فعالیت سازمان وکالت نیز به پایان رسیدو وکلای امام در شهرهای مختلف، از دریافت وجوه مالی مربوط به امام و همچنین ادعای ارتباط با امام زمان(ع) خودداری کردند.
تعداد وکلای امامان
- امام صادق(ع) / ۶ نفر.
- امام کاظم(ع) / ۱۳ نفر.
- امام رضا(ع) / ۱۰ نفر.
- امام جواد(ع) / ۱۳ نفر.
- امام هادی(ع) / ۱۴ نفر.
- امام عسکری(ع) / ۲۱ نفر.
- امام مهدی(ع) / ۴ نفر.
گستره جغرافیایی
حضور و فعالیت نهاد وکالت تابع نحوه پراکندگی جمعیت شیعه در جهان اسلام بود. از آنجا که شیعیان به ویژه پس از عصر صادقین علیهماالسلام به تدریج در سراسر جهان اسلام پراکنده شده بودند، حوزه فعالیت این نهاد مناطقی چون خراسان بزرگ، سیستان، آذربایجان و ارّان، ری، قم، اصفهان، همدان، کرمانشاهان، اهواز، عراق عرب (کوفه، بصره، واسط، بغداد، سامرا، مداین و...)، حجاز، یمن و مصر را در برمی‌گرفت.
کتاب سازمان وکالت
سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، کتابی به زبان فارسی نوشته محمد رضا جباری یکی از محققان حوزوی است. این کتاب در ۹ فصل به بررسی موضوع سازمان وکالت در عصر ائمه و وکلای ایشان پرداخته است.
مؤلف درباره نام کتاب با عنوان «سازمان وکالت» به وکلای ائمه از زمان امام صادق(ع) اشاره کرده که مجموعه‌ای متشکل و ارتباطی بودند و با رهبر سازمان که ائمه بودند ارتباط داشتند. امامان شیعه در این تشکیلات سازمانی وکلای برجسته‌ای داشتند که «وکلای ارشد» بودند و در واقع معاونان ائمه(ع) در رهبری سازمان را ایفا کرده و بر عملکرد وکلای نواحی مختلف نظارت داشتند.
مؤلف، موضوع سازمان وکالت در عصر ائمه (ع) و معرفی وکلای آنان را از جمله مباحث اساسی و تعیین‌کننده در تحلیل و شناخت ابعاد گوناگون حیات ائمه و پیروان آنها می‌داند. وی می‌نویسد:
- «امامان شیعه(ع) با لحاظ نمودن مقتضیات و ضرورت‌های موجود، اقدام به ایجاد تشکیلاتی نمودند که با سهولت بیشتری بتوانند با شیعیانشان در دورترین نقاط عالم اسلامی مرتبط بوده و شیعیان نیز از طریق این شبکه ارتباطیِ مطمئن بتوانند نیازهای شرعی و دینی خود را مرتفع سازند. این تشکیلات که از نیمه دوم عصر امامت، یعنی از عصر امام صادق(ع) به بعد آغاز به کار نمود، رفته رفته دارای نظم و گستردگی و هماهنگی بیشتری شد تا آنجا که در بعضی اعصار همچون عصر امامین عسکریین(ع) و سپس در عصر غیبت، به اوج گسترش و انسجام رسید و غالب نقاط شیعه‌نشین آن زمان در عالم اسلامی را زیر پوشش قرار داد.»
پانویس
منابع
- دشتی، محمد، فرهنگ جهاد، نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمه علیهم السلام، شماره ۴۰، تابستان ۱۳۸۴ش.
- جباری، محمدرضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمة علیهم السلام، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
- .